ارتباط انسانها با يكديگر از طريق مبادله پيام صورت مي‏گيرد . هر نوع ارتباط انساني حاوي نوعي پيام است . از نگاه محبت‏آميز مادري به فرزند خود يا دست دادن دو دوست تا كاركرد وسايل ارتباط جمعي فراگير مانند مطبوعات و راديو و تلويزيون همه مشتمل بر انتقال پيام است . لاكن ابزار انتقال پيام و حوزه توزيع آن بسيار متنوع و متفاوت است . وسيله انتقال پيام گاه صداي زنگ و شيپور و طبل و غيره است و گاه بيان شفاهي و گاه توزيع مكتوب مانند روزنامه و اطلاعيه . دريافت‏كننده پيام نيز، گاه يك فرد خاص است، گاه چند نفري كه سر كلاس درسي نشسته‏اند، گاه هزاران انساني كه در يك تظاهرات يا سخنراني گرد هم آمده‏اند و گاه تمام مردم كشور يا حتي تمام مردم جهان . بر اين اساس ارتباطات مردمي يا اجتماعي حوزه بي‏مرزي از جريانات ارسال و توزيع و مبادله پيام است كه از طريق امكانات و ابزار گوناگون صورت مي‏پذيرد . آنچه امروز از نظر متخصصان فن به عنوان "ارتباطات اجتماعي" مورد بررسي قرار مي‏گيرد عمدتا آن‏گونه ارتباطات و جريانات توليد و توزيع و مبادله پيام است كه از طريق وسايل ارتباط جمعي به عمل مي‏آيد . مطبوعات، راديو و تلويزيون مهمترين اين وسايل هستند كه با پيشرفت تكنولوژي‏هاي جديد هر روز بر اهميت جايگاه آنها در جريان ارتباطات اجتماعي افزوده مي‏شود . "انتشار توده‏گير و نظم دوره‏اي كوتاه، دو خصلت اصلي وسايل ارتباط جمعي به شمار مي‏روند" . ۱اين وسايل به دلايلي چند از قبيل نهادي بودن، امكان دستيابي و انتشار اطلاعات، نظم انتشار، سرعت انتشار، وسعت‏حوزه انتشار، گوناگوني محتوا، ديريت‏حرفه‏اي و غيره منسجم‏ترين و گسترده‏ترين جريان پيامهاي اجتماعي را دربرمي‏گيرد و نمايي از جريانات اجتماعي، اوضاع و احوال سياسي، فرهنگي، اقتصادي و انديشه‏ها و آرمانها و آرزوهاي جامعه را به نمايش مي‏گذارد . امروزه در جامعه جهاني امكان توليد و توزيع پيام هم از جمله علل قدرت كشورها و سازمانها محسوب مي‏شود و هم معلول آن است و نيز نشانه‏اي است‏بر جايگاه برتر جهاني و از لحاظ روابط بين‏الملل و فرهنگ و اقتصاد جهاني فوق‏العاده حايز اهميت است . در واقع "گفتمان "روز جهان يا "دستور جلسه" روز را چنين قدرتهايي تعيين مي‏كنند . در يك جامعه خاص نيز هر شخص، نهاد يا سازمان اجتماعي كه توانايي توليد وانتشار پيام را دارد معمولا نسبت‏به توانايي خود در سطح بالاتري از قدرت اجتماعي قرار مي‏گيرد . مديران و مسئولان، نهادها و سازمانها و احزاب، ثروتمندان، نويسندگان و خطبا و روزنامه‏نگاران و نظاير ايشان كه همواره اقليت جامعه را تشكيل مي‏دهند در حوزه توليدكنندگان پيام قرار مي‏گيرند و اقشار متوسط و مستضعفان و محرومان جامعه - هرقدر هم تعدادشان زياد باشد - در حوزه - دريافت‏كنندگان پيام، به نحوي كه در تركيب جامعه مي‏توان آنان را " معيت‏خاموش" يا "اكثريت‏خاموش" ناميد . زيرا آنان نه تنها پيام منسجم و هدفمند چنداني نمي‏سازند بلكه در صورتي كه سخني هم داشته باشند امكان توزيع آن را ندارند . پيام اين خيل عظيم همواره از طريق "نمايندگي" بيان مي‏شود . يعني نمايندگان آنان به مراكز قدرت (مراكزي مانند مجلس) راه مي‏يابند يا مصلحين و سخنوران و شعرا و نويسندگان و هنرمندان، درد و سخن آنان را از ديدگاه خود، نمايندگي مي‏كنند . مسئله مهم اينجاست كه اين اكثريت مطلق هم پايه‏هاي قدرت جامعه و مسئولان آن هستند و هم عرصه رشد ثروتمندان و تحصيل‏كردگان و نويسندگان و هنرمندان و مهمتر از آن محل تجلي افكار عمومي . رسيدگي و خدمت‏به مردم و اكثريت جامعه از قديم‏الايام نه تنها امري ممدوح و خداپسندانه بلكه امري واجب براي حفظ قدرت حكومتها محسوب شده است . استاد سخن سعدي شيرازي مي‏سرايد: شنيدم كه در وقت نزع روان چنين گفت هرمز به نوشيروان كه خاطر نگه دار و درويش باش نه در بند آسايش خويش باش نياسايد اندر ديار تو كس چو آسايش خويش خواهي و بس نيايد به نزديك دانا پسند شبان خفته و گرگ در گوسفند مكن تا تواني دل خلق ريش وگر مي‏كني، مي‏كني بيخ خويش فراخي در آن شهر و كشور مخواه كه دلتنگ بيني رعيت ز شاه دگر كشور آباد بيند به خواب كه دارد دل اهل كشور خراب‏۲ در جامعه معاصر جهاني نيز تمامي قدرتها مي‏دانند كه بدون حمايت افكار عمومي - حالا چه از راه نيرنگ و فريب و چه از راه استدلال و توضيح و اقناع كردن و چه از راه خدمت واقعي و حقيقي يا تركيبي از همه اينها! - هيچ اقدام موثري در سطح جامعه خودي يا جهاني صورت نمي‏پذيرد يا امكان تداوم ندارد . اين است كه دولتها و دولتمردان و احزاب و غيره سعي دارند به هر نحو ممكن افكار عمومي را با خود همراه سازند و طبعا عاقلترين آنها اشخاصي هستند كه مرتبا از راههاي درست نظرسنجي و نظرخواهي و آمارگيري، وضعيت افكار عمومي را برآورد مي‏كنند و خلاصه بيگدار به آب نمي‏زنند . به راحتي مي‏توان مقبوليت قوانين، مصوبات، مديران يا برنامه‏ها و نيازهاي مردمي را بدست آورد و آن را سرلوحه تدبير و اقدام قرار داد . در زمان ما به علت پيشرفتهاي صنعتي و اقتصادي، توسعه شهرنشيني و تراكم جمعيت انبوه در شهرها و ابرشهرها، گسترش سوادآموزي، جهاني شدن ارتباطات و انفجار اطلاعات و نياز روزافزون به آگاهي اجتماعي، رسانه‏ها عموما در شكل دادن افكار عمومي تاثير انكارناپذير دارند . "رسانه‏ها مي‏توانند با تاكيد و برجستگي انتخابي خود بر ارزشها، هنجارها و رويدادهاي گوناگون به شكل‏گيري ادراكات ما از محيط كمك كنند . "۳ اما آنچه از جانب رسانه‏ها بيان و تبليغ مي‏شود چنانچه منطبق بر صداقت و واقعيت و خواست عمومي نباشد نهايتا افكار عمومي را به جهت‏خلاف پيام رسانه‏اي مي‏كشاند بخصوص اگر در فضاي جامعه پيامهاي معارضي نيز افكار عمومي را تجهيز كند . به هر حال هدف اصلي در اين مقاله بررسي جايگاه و عملكرد وسايل ارتباط جمعي - عمدتا مطبوعات و راديو و تلويزيون به لحاظ اينكه در جامعه ما فراگيرترين وسايل ارتباط جمعي به شمار مي‏آيند - در رابطه با عامه مردم، از ديدگاه بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران است . البته وسايل ارتباطي سنتي در انقلاب اسلامي جايگاه ويژه‏اي داشته و نياز به بررسيهاي جداگانه‏اي دارد . وقتي شبكه عظيم مساجد و روحانيون به رهبري امام خميني با خلاقيت مردم انقلابي ايران تركيب شد، در توليد و توزيع پيامهاي انقلابي و آگاهي بخشي و بسيج افكار عمومي به نتايج‏شگفتي رسيد و انقلاب بزرگ اسلامي را بوجود آورد و نيز هشت‏سال دفاع مقدس را رقم زد، اينها عرصه‏هاي بكري براي تحقيق و بررسي مسايل ارتباطات سنتي در اسلام و مذهب شيعه است كه اميدواريم دانش‏پژوهان به آن توجه كافي بنمايند . ● وظايف و نقشهاي وسايل ارتباط جمعي از آغاز ظهور مطبوعات دوره‏اي، انديشه‏مندان و نويسندگان جوامع غربي به بررسي و اظهارنظر درباره اين پديده جديد پرداختند . اين نظرها كه تحت‏تاثير تحولات جوامع اروپايي بيان شده است طيف وسيعي از خوشبينانه‏ترين تا بدبينانه‏ترين ديدگاهها را درباره مطبوعات تشكيل مي‏دهد . گاه متفكراني همچون روسو، ولتر و منتسكيو، مطبوعات را داراي جنبه سرگرمي و مروج ابتذال مي‏دانند۴ و گاه افرادي همچون ادموند بورك (سياستمدار انگليسي) مطبوعات را ركن چهارم دموكراسي اعلام مي‏كنند . ۵ با اين وجود تا اوايل قرن بيستم تحقيقات مستقلي درباره نقش اجتماعي مطبوعات و وسايل ارتباط جمعي انجام نشده است . از دهه دوم قرن بيستم پيشگامان مطالعات ارتباطي مانند بعضي از استادان دانشگاه شيكاگو نظريات كلي خوشبينانه‏اي را درباره تاثير وسايل ارتباط جمعي در پيشرفت جوامع و زندگي انسانها مطرح كردند . اما نخستين پژوهشهاي علمي ارتباطي را هارولد لاسول (متخصص آمريكايي علوم سياسي) در سال ۱۹۲۷ با نگارش رساله خويش درباره "تبليغات سياسي در جنگ جهاني اول" پايه‏گذاري كرد . وي در سال ۱۹۴۸ نيز با نوشتن مقاله "ساختار و كاركرد ارتباطات در جامعه "اولين طبقه‏بندي را در زمينه وظايف اجتماعي وسايل ارتباطي جديد مطرح كرد . ۶ آنچه از مقاله وي برمي‏آيد اينكه لاسول سه نقش نظارت بر محيط، همبستگي اجتماعي و انتقال ميراث فرهنگي را به عنوان سه نقش متمايز ولي مكمل يكديگر، براي وسايل ارتباط جمعي قايل است . ۱) نظارت بر محيط (نقش خبري) - يعني وسايل ارتباط جمعي با تهيه و توزيع اطلاعات و اخبار، مردم را از وضع جامعه و محيط خود با خبر مي‏سازند و بدين لحاظ امكان شناخت و هماهنگي آنان را با محيط خود فراهم مي‏سازند . ۲) همبستگي اجتماعي (نقش تفسير و راهنمايي) - يعني وسايل ارتباط جمعي با تفسير و تحليل رويدادها و تبليغ و راهنمايي افكار عمومي نوعي همبستگي در جامعه بوجود آورده و در واقع مردم را هماهنگ و رهبري مي‏كنند . ۳) انتقال ميراث فرهنگي (نقش آموزشي) - يعني وسايل ارتباط جمعي ميراث فرهنگي و ارزشها و هنجارهاي يك جامعه را از نسل گذشته به نسل امروز منتقل مي‏كنند و در حفظ وحدت فرهنگي و اشاعه فرهنگ خودي تلاش مي‏كنند . ۷ يك محقق ديگر آمريكايي به نام چارلز رايت، ۱۸ سال بعد از اين طبقه‏بندي در كتاب خود با عنوان "چشم‏انداز جامعه‏شناختي ارتباطات جمعي" نقش چهارمي براي وسايل ارتباط جمعي مطرح ساخت: "نقش تفريحي يا سرگرم‏كننده" يعني وسايل ارتباطجمعي براي مردم محيط فراغت و سرگرمي ايجاد كرده و امكان گريز از خستگي‏هاي كار روزمره را فراهم مي‏كنند . ۸ ويلبر شرام (استاد آمريكايي) درباره نقشهاي وسايل ارتباط جمعي كه توسط لاسول معرفي شد سه صفت‏خاص بكار برده است .